रक्तबंबाळ नेपाळ...भारतही बारूदाच्या ढिगाऱ्यावर, Gen Z अन्‌ सोशल मीडियाची किती भयंकर आहे सध्याची कहानी...

दिव्या पुजारी : मेट्रोपोलिस पोस्ट वृत्तसेवा
केपी शर्मा ओली सरकारने नेपाळमध्ये सोशल मीडियावर बंदी घातली. या निर्णयावर टीका केली जाऊ शकते. सध्याच्या काळात, असा निर्णय योग्य की अयोग्य यावर चर्चा करणेदेखील आवश्यक आहे. पण, सोमवारी (८ सप्टेंबर २०२५) नेपाळची राजधानी काठमांडूच्या रस्त्यांपासून ते संसदेपर्यंत निर्माण झालेले वातावरण एक मोठी धोक्याची घंटा आहे. अधिकृत आकडेवारीनुसार, सुरक्षा दलांच्या कारवाईत २० तरुणांचा मृत्यू झाला आणि ३०० हून अधिक जखमी झाले. सोशल मीडियावरील बंदीच्या विरोधात निदर्शने करणाऱ्यांमध्ये मोठ्या संख्येने शाळकरी मुलेदेखील होती, जे शाळेतून सुट्टी मिळताच थेट निषेधात सामील झाले. मुद्दा काय होता? सोशल मीडियावरील बंदी! नेपाळ सरकारच्या या निर्णयामुळे मुले, किशोरवयीन मुले आणि तरुण इतके अस्वस्थ का झाले? त्यांनी इतक्या लवकर त्यांचा संयम का गमावला? ही भारतासाठी धोक्याची घंटा नाही का?

Gen Z लोकसंख्येच्या २७.२ टक्के
भारताचे सत्य असे आहे की सुमारे १४० कोटी लोकसंख्येपैकी २७.२ टक्के लोकसंख्या १५ ते २९ वयोगटातील आहे. त्यापैकी बहुतेकांकडे स्मार्टफोन आणि त्याद्वारे बेलगाम सोशल मीडियाचा वापर आहे. जनरेशन झेड म्हणजे १९९७ नंतर आणि २०१२ पूर्वी जन्मलेली मंडळी. भारतात अनेक घटना उदाहरणे म्हणून देता येतील, ज्यात सोशल मीडियामुळे तरुणांनी भयानक मृत्यू ओढवून घेतला आहे. या वर्षी जानेवारीत छत्तीसगडच्या जांजगीर चांपा जिल्ह्यात अंकुर नाथ या १९ वर्षीय मुलीने इंस्टाग्रामवर लाईव्ह असताना आत्महत्या केली. कारण तिचे हृदय प्रेमात तुटले होते. ही हृदयद्रावक घटना तिच्या २१ फॉलोअर्सनी लाईव्ह पाहिली. नंतर तिच्या पालकांनी पोलिसांना सांगितले, की ती नेहमीच रील आणि व्हिडिओ बनवण्यात व्यस्त होती.

फॉलोअर्स कमी झाल्यानंतर आत्महत्या
या वर्षी एप्रिलमध्ये, मीशा अग्रवाल नावाच्या एका सोशल मीडिया इन्फ्लुएंसरने तिच्या २५ व्या वाढदिवसाच्या दोन दिवस आधी आत्महत्या केली. कारण तिचे इंस्टाग्रामवर फॉलोअर्स कमी झाले होते. जेव्हा तिचा मृत्यू झाला, तेव्हा तिचे इंस्टाग्रामवर ३.५ लाखांहून अधिक फॉलोअर्स होते. जेव्हा तिने तिचे १० लाख फॉलोअर्सचे स्वप्न भंगलेले पाहिले, तेव्हा आत्महत्या करण्याचा निर्णय घेतला. त्याचप्रमाणे, उज्जैन येथील १६ वर्षीय प्रांशु नावाच्या मुलाने नोव्हेंबर २०२३ मध्ये मृत्यूला आलिंगन दिले, कारण तो सोशल मीडियावरील अपमानास्पद टिप्पण्या सहन करू शकला नाही.

मूल वाचले, पण आईने जीव सोडला...
ही एप्रिल २०२४ ची घटना आहे. चेन्नईतील एका बहुमजली इमारतीच्या कॉम्प्लेक्समध्ये ८ महिन्यांचे निष्पाप मूल टिनच्या शेडवर पडले. त्याचा व्हिडिओ सोशल मीडियावर व्हायरल झाला. या घटनेबाबत केवळ भारतीयच नाही तर परदेशी लोकांनीही सोशल मीडियावर त्या निष्पाप मुलाच्या आईला लक्ष्य करण्यास सुरुवात केली. अश्लील कमेंट्स करण्यात आल्या. काही दिवसांनी, ती महिला त्रासलेल्या अवस्थेत कोइम्बतूर येथील तिच्या आई- वडिलांच्या घरी गेली. मुलाला वाचवण्यात आले, पण ती महिला इतकी दुखावली गेली की तिने आत्महत्या केली. पोलिसांच्या म्हणण्यानुसार, सोशल मीडियामुळे ती खूप निराश झाली होती. या काही घटना सोशल मीडियावर कोणत्या प्रकारच्या नकारात्मक परिणामांवर येऊ शकतात याची झलक आहेत.

आपण बारूदाच्या ढिगाऱ्यावर बसलो आहोत का?
रोज सोशल मीडियावर असे व्हिडिओ दिसतात. ज्यामध्ये किशोरवयीन मुले आणि तरुण आपला जीव धोक्यात घालून रील बनवतात. कोणी रेल्वे रुळांच्या मधोमध थांबून ट्रेनचा व्हिडिओ बनवतात, तर कोणी महामार्गावर धोकादायक स्टंट करतात. अनेक वेळा ते इतरांच्या जीवाला धोकादेखील बनते. भारतीय दूरसंचार नियामक प्राधिकरण (ट्राय) च्या मते, भारतात इंटरनेट कनेक्शन असलेल्या स्मार्टफोनची संख्या १०० कोटींपेक्षा जास्त झाली आहे. शहरी भागात लोकसंख्येच्या तुलनेत स्मार्ट फोनची घनता १२८ टक्के आहे, तर ग्रामीण भारतात फेब्रुवारी २०२४ पर्यंत ती ५८ टक्क्यांपर्यंत पोहोचली होती. आता खरंतर जागे होण्याची वेळ आली आहे आणि सोशल मीडियामुळे आपण बारूदाच्या ढिगाऱ्यावर बसलो आहोत का?, असा प्रश्न स्वतःला विचारण्याची गरज निर्माण झाली आहे.

सोशल मीडियाचा मानसिक परिणाम
तज्ञांच्या मते, सोशल मीडियाच्या अतिरेकी वापरामुळे विशेषतः तरुणींवर अधिक मानसिक परिणाम होत आहेत. सोशल मीडिया हे मनोरंजन, मित्र आणि नातेवाईकांशी संपर्क साधण्याचे सोपे माध्यम म्हणून सुरू होते. मात्र हळूहळू व्यसन, नैराश्य, आत्महत्येचे विचार आणि वाईट वर्तनात बदलते.

सोशल मीडियावर ६७.५ टक्के लोक
वस्तुस्थिती अशी आहे की भारतात १८ वर्षांपेक्षा जास्त वयाचे लोक सोशल मीडियाचे सर्वात जास्त सक्रिय वापरकर्ते आहेत. ही लोकसंख्या सुमारे ३९.८ कोटी आहे. जर आपण देशाच्या लोकसंख्येकडे पाहिले तर ते लोकसंख्येच्या ४०.२ टक्के आहे. भारतातील एकूण लोकसंख्येपैकी सुमारे ३१.८ टक्के लोक फेसबुकवर सक्रिय आहेत आणि ६७.५ टक्के लोक कोणत्या ना कोणत्या सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मवर उपलब्ध आहेत. संशोधनातून असेही दिसून आले आहे की सोशल मीडियावर वापरकर्त्याने घालवलेला जागतिक सरासरी वेळ दररोज १४५ मिनिटे आहे.